Het kantongerecht van Zuidbroek en Winschoten
Het Kantongerecht Zuidbroek is van 1838 tot 2001 een kantongerecht[1] in Zuidbroek geweest. Het wordt gesloten vlak voordat in 2002 de kantongerechten als zelfstandig gerecht worden opgeheven. Het gerecht is gevestigd in een gebouw uit 1883, een van de eerste ontwerpen van W.C. Metzelaar. Zuidbroek is een kanton der 3de klasse geweest.

 

Voormalig kantongerecht van Zuidbroek uit 1883. Rijksmonument. Foto: Hardscarf, 9 maart 2015. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Netherlands license.

 

Rechtsgebied

1838-1877
Bij de invoering van kantongerechten en arrondissementsrechtbanken in Nederland in 1838 wordt de provincie Groningen verdeeld in drie arrondissementen[2]. Het arrondissement Winschoten is het tweede arrondissement en verdeeld in twee kantons. In de Franse tijd zijn er in dit gebied drie kantons opgericht: Winschoten, Veendam en Nieuwe Pekela. Zuidbroek is grotendeels een voortzetting van Veendam, met een aantal gemeenten uit het oude Winschoten.

Het kanton omvat in die tijd de gemeenten Zuidbroek, Meeden, Muntendam, Veendam, Wildervank, Scheemda, Midwolda, Termunten, Nieuwolda en Noordbroek.

 

Het kantongerecht te Zuidbroek. Rijksmonument.Foto: Rienus Huis, 10 december 2011. Licentie: Creative Commons.

1877-1934
Het kanton Hoogezand, onderdeel van het arrondissement Groningen, wordt in 1877 opgeheven. De gemeenten Hoogezand en Sappemeer uit dat kanton worden bij Zuidbroek gevoegd. Overigens blijft het kanton onveranderd bij het tweede kanton van Winschoten.

Sinds 1934
De rechtbank te Winschoten sneuvelt bij de grote bezuinigingsoperatie in het begin van de jaren dertig van de twintigste eeuw. Tegelijkertijd worden de kantons Zuidhorn, Appingedam en Onderdendam, alle drie behorende bij het oude arrondissement Groningen, opgeheven. Zuidbroek overleeft deze reorganisatie en blijft vrijwel ongewijzigd, nu als derde kanton van Groningen, bestaan. Tot aan de opheffing in 2001 verandert de omvang van het kanton enkel in 1990, als gevolg van de gemeentelijke herindeling in de provincie Groningen in dat jaar[3].

Het gebouw
Het gerechtsgebouw in Zuidbroek dateert uit 1883. Het is een van de eerste ontwerpen van W.C. Metzelaar, die een paar jaar later zijn vader zou opvolgen als hoofdingenieur der gevangenissen en rechtsgebouwen. De voorgevel van het bakstenen gebouw wordt in de jaren dertig gepleisterd. Het is nu een rijksmonument.

 

Kantongerecht: De benaming "Kantongerecht", in de voorgevel boven de ingangspartij. Rijksmonument.. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Foto: Kris Roderburg, 2007. Licentie: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Foto links: Portret van mr. R.A. Cleveringa (Appingedam 12-4-1821-Den Haag 7-1-1903). Van 1856-1877 burgemeester van Zuidbroek, daarna ambtenaar bij het Openbaar Ministerie bij het kantongerecht te Winschoten (1856-1877). Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

 

Rechtsgebied
Het rechtsgebied van het kantongerecht Zuidbroek ondergaat in de jaren 1940-2001 geen grote veranderingen[4].
In 1934 is er een behoorlijke herziening van de gerechtelijke indeling in Nederland doorgevoerd. Vanaf dat jaar behoren tot het rechtsgebied van het kanton Zuidbroek de gemeenten Zuidbroek, Noordbroek, Meeden, Muntendam, Scheemda, Nieuwolda, Hoogezand, Sappemeer, Veendam, Wildervank.

In 1952 komt er landelijk gezien een kleinere aanpassing van de gerechtelijke indeling. De gemeenten Scheemda en Nieuwolda gaan over naar het kanton Winschoten. Vanaf dan behoren de volgende gemeenten tot het rechtsgebied van Zuidbroek: Zuidbroek, Noordbroek, Meeden, Muntendam, Hoogezand, Sappemeer (Vanaf 1959: Hoogezand-Sappemeer), Veendam, Wildervank. Deze indeling blijft ongewijzigd tot aan het einde van het kantongerecht Zuidbroek.

Gemeentelijke herindelingen
Tussen 1965 en 1990 vinden er verschillende gemeentelijke herindelingen plaats in de provincie. Er ontstaan een aantal grotere gefuseerde gemeenten. Vanaf de jaren ‘90 omvat het rechtsgebied van Zuidbroek de gemeenten Hoogezand-Sappemeer, Menterwolde en Veendam.

Bij de opheffing van het kantongerecht Zuidbroek gaat de gemeente Hoogezand-Sappemeer over naar het kanton Groningen en de gemeenten Menterwolde en Veendam naar het kanton Winschoten.

 

Interieur, decoratie boven de houten omlijsting van de deuren, soort wapenschildje, dat mogelijk geen betekenis heeft gehad. Foto: K. Roderburg. Rijksmonument..
Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/

Opheffingsperikelen[5]
Een rode draad door heel de geschiedenis van het kantongerecht Zuidbroek is de voortdurende dreiging van opheffing van het kanton.
In de 19e eeuw doet de ‘grote broer’ gemeente Veendam diverse pogingen het kantongerecht op zijn grondgebied (terug) te krijgen. Van 1811-1834 is Veendam de vestigingsplaats geweest van het kantongerecht. Na een gerechtelijke herindeling van 1881 treedt een periode van betrekkelijke rust in. Veendam heeft zich blijkbaar erbij neergelegd, dat het kantongerecht in Zuidbroek gevestigd blijft.

In 1934 komt er een nieuwe herziening van de gerechtelijke indeling. In de eerste plannen is er sprake van opheffing van het kantongerecht te Zuidbroek. Het blijft bij een grenscorrectie met het naburige kanton Winschoten: de gemeenten Midwolda en Termunten gaan over naar het rechtsgebied van Winschoten. In 1952 volgen de gemeenten Scheemda en Nieuwolda. Zuidbroek blijft gehandhaafd als zelfstandig kantongerecht.

In 1964/1965 komt bij het vertrek van mr. Bulder als kantonrechter te Zuidbroek weer het voorstel het kanton Zuidbroek op te heffen. Het rechtsgebied zou worden verdeeld over de kantons Groningen en Winschoten. Het blijkt namelijk niet mogelijk een nieuwe kantonrechter te benoemen te Zuidbroek. De werkzaamheden te Zuidbroek worden opgedragen aan één van de kantonrechters te Groningen. In de tweede helft van de jaren ’90 komt hieraan een eind. Vanaf 1996 worden de werkzaamheden te Zuidbroek verdeeld over alle kantonrechters te Groningen.

 

Kantongerecht Zuidbroek. Interieur, entreepartij op de begane grond rechts. Rijksmonument.. Bron; Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Reorganisatie
In 1988 komt er in het kader van een reorganisatie bij de rechterlijke macht opnieuw het voorstel tot opheffing van het kanton Zuidbroek. Het kan in zijn geheel gevoegd worden bij het kanton Winschoten. Het personeel komt, gesteund door de kantonrechters te Groningen, met een notitie om dit plan te bestrijden. Het plan tot opheffing verdwijnt weer in de ijskast.

In 1997 dient de minister van Justitie het wetsvoorstel in tot opheffing van drie kantons: Zuidbroek, Meppel en Zevenbergen. Na fel verzet vooral uit het kanton Meppel besluit de minister dit plan niet uit te voeren. Zuidbroek is –voor de laatste keer!- weer gered.

Opheffingsvoorstel
In 1999 komt het voorstel uit 1997 gewijzigd weer op tafel. Het opheffingsvoorstel heeft nu betrekking op de kantons Zuidbroek en Zevenbergen. Op 1 mei 2001 wordt de wet van kracht waarbij het kantongerecht te Zuidbroek ophoudt te bestaan. Aan een eeuwenlange geschiedenis van rechtspraak in dit dorp komt een eind.

 

Kantongerecht Winschoten. Een van de weinige vrij gaaf gebleven vroeg 19e eeuwse panden. Blokvormig gebouw. Blijhamsterstraat 28, in gebruik tot 1928. Rijksmonument. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Foto: A.J. van der Wal. Licentie: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/

Huisvesting[6]
Het kantongerecht Zuidbroek is gedurende de hele periode waarop de inventaris betrekking heeft gevestigd in een gebouw aan de Spoorstraat te Zuidbroek. Het is in 1884 als gerechtsgebouw opgetrokken en per 1 januari 1885 als zodanig in gebruik genomen. Het blijft dat meer dan 100 jaar tot aan de sluiting van het kantongerecht in 2001.
Geschiedenis van het archiefbeheer

Een belangrijke ontwikkeling met grote gevolgen voor het archief is de automatisering van de administratie. Na een voorzichtig begin in de jaren ’80 komen er in het begin van de jaren ’90 landelijk ontwikkelde digitale administratiesystemen in alle sectoren van de rechtbank. Voor de kantongerechten is dit het systeem NKP (de Nieuwe Kantongerecht Procedure), ingevoerd in 1992.

Met dit digitaal systeem komt er een eind aan de meeste papieren toegangssystemen op de series. Rolboeken, registers en kaartsystemen worden opgevolgd door de digitale registratie in NKP. Momenteel is het nog niet mogelijk uit deze systemen een digitaal extract te maken dat als toegang kan fungeren op de stukken vanaf 1993.

 

Rijkskantoorgebouw 1928-1981. Kantongerecht ca. 1900 in Winschoten, in gebruik van 1928 tot 1981. Rijksmonument. Foto: Hilda Morassi, 28 augustus 2012. Licentie: Creative Commons.

Inhoud en structuur van het archief te Groningen[7]

Omschrijving van de inhoud
De inventaris bij de Groninger Archieven is opgebouwd uit de verschillende soorten procedures die gevolgd kunnen worden bij het kantongerecht. De procedures zijn te verdelen in vijf categorieën: strafzaken, civiele zaken (dagvaardingszaken), buitengerechtelijke zaken (verzoekschriftprocedures, ook wel extra-judiciële zaken genoemd), pachtzaken en familiezaken.

Het strafrecht heeft betrekking op overtredingen, en dan vooral verkeersovertredingen. In de jaren ’80 namen de verkeerszaken zó in aantal toe, dat de verwerking ervan niet goed meer loopt. In 1990 komt dan de WAHV: Wet Administratieve Handhaving Verkeersvoorschriften, meestal aangeduid als “De Wet Mulder”. De kantonrechter vervult nog wel een rol bij deze zaken. Hij fungeert als Hoger Beroepsinstantie op de beslissing in de Wet Mulder zaken.

Naast de verkeersovertredingen valt in deze categorie de behandeling van leerplichtzaken.

De procedures binnen het civiele recht worden vooral bepaald door de hoogte van de geldvordering. Boven een wettelijk bepaald bedrag moeten dergelijke vorderingen ingediend worden bij de rechtbank. De kantonrechter behandelt zonder een vastgesteld maximum alle vorderingen op het gebied van huur- en arbeidszaken.

In de jaren ’90 komt er voor het kantongerecht als nieuwe procedure de voorlopige voorzieningen. Dit zijn spoedprocedures vooral op het gebied van huur- en arbeidszaken.

 

Strafzitting van het kantongerecht Winschoten op 7 juli 1988. V.l.n.r.: mr. M.H. Geerds, officier van justitie; W. Blaauw, gerechtsbode; mr. G.L.J. Cazemier,kantonrechter en J.T. Bijsterbosch, gerechtssecretaris. Foto: M.A. Douma, 7 juli 1988. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

De buitengerechtelijke zaken zijn de verzoekschriftprocedures van het kantongerecht. Ze hebben betrekking op een breed scala aan onderwerpen: kosteloos procedures, benoeming en beëdiging van toeziend voogden en van diverse deskundigen, ontbinding van arbeidsovereenkomsten.

De pachtzaken omvatten een bijzondere vorm van rechtspraak. Het gaat om procedures over boerderijen en landerijen. Het aangaan, verlengen, beëindigen of wijzigen van pachtovereenkomsten wordt in het verleden vooral behandeld in de serie pachtrekesten Geschillen over betaling van pachtbedragen worden behandeld in de serie pachtdossiers. Het aantal pachtzaken neemt tegen het eind van de 20e eeuw sterk af. Hoger Beroep in deze procedures kan ingesteld worden bij de pachtkamer van het Gerechtshof te Arnhem.

De familiezaken tenslotte bevatten men name de voogdijregisterkaarten en de bewindskaarten van minderjarigen. Verder zijn in deze categorie voorzieningen gezag, curateledossiers en mentorschapsdossiers van meerderjarigen opgenomen.

Bij de opheffing van het kantongerecht Zuidbroek zijn alle dossiers betreffende lopende zaken verdeeld over de kantongerechten Groningen en Winschoten.

Selectie
Bij de inventarisatie van het archief zijn de stukken geselecteerd op grond van het Basis Selectie Document voor de Rechterlijke Macht. De eerste versie van het BSD dateert uit 2002; het is in 2007 en 2011 geactualiseerd[8].

Verwerving
Het archief is 6 november 2013 verworven op grond van de wettelijke overbrenging van overheidsarchieven[9].

Aanvullingen
Vanaf 1993 zijn er geen fysieke toegangen beschikbaar op de series. Het wachten is op een digitaal extract uit het administratieve systeem van de kantongerechten. Zodra dit beschikbaar is, wordt het als toegang op de verschillende series toegevoegd aan de inventaris.

Bij de bewerking van het archief is een klein gedeelte over het hoofd gezien. De Hoger Beroep zaken van de Wet Mulder bevinden zich nog in het archief van de rechtbank. De zaken van Zuidbroek zijn opgenomen in een groter archiefblok, samen met de beroepszaken van de kantons Groningen en Winschoten. Dit blok moet nog gesorteerd worden op de drie kantongerechten. Als dat is afgerond, worden de beroepszaken van Zuidbroek toegevoegd aan de inventaris[10].

Verantwoording van de bewerking
De inventaris is gemaakt in het kader van de wettelijke overbrenging van overheidsarchieven op grond van de Archiefwet 1995. De bestaande ordening is zo veel mogelijk in stand gehouden. De omvang van het overgebrachte archief bedraagt ca. 60meter[11].

Ordening
Het archief is primair op onderwerp en secundair op chronologie geordend. De ordening vloeit voort uit de verschillende procedures die bij het kantongerecht gevolgd kunnen worden. Het betreft de hierboven genoemde rubrieken strafrechtspraak, civiele rechtspraak (onderverdeeld in dagvaardings- en verzoekschriftprocedures), pachtzaken en familiezaken. Binnen de rubrieken zijn de stukken zo veel mogelijk chronologisch opgenomen[12]. Wil je dus inzage, dan moet je gaan zoeken bij de Groninger Archieven.

 

Kantongerecht Winschoten aan de Nassaustraat 17. In gebruik van 1981 tot aan de opheffing. Foto: M.A. Douma, 1 juli 1988. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

Kantongerecht Winschoten[13]
Het kantongerecht Winschoten is tot 2002 een van de kantongerechten in Nederland. Het kanton Winschoten ontstaat in 1811. De stad wordt aangewezen als zetel van een vrederechter. Bij de invoering van de kantongerechten in 1838 wordt het uitgebreid met het opgeheven kanton Pekela. Het is het eerste kanton van het arrondissement Winschoten.

Nadat met ingang van 1934 het arrondissement Winschoten wordt opgeheven wordt Winschoten een kanton van Groningen. Sinds de sluiting van het kantongerecht Zuidbroek in 2001 is Winschoten de enige nevenlocatie in de provincie Groningen. Na de reorganisatie per 1 januari 2013 blijft Winschoten in eerste instantie nog gespaard, maar per 1 april van dat jaar is de vestiging toch gesloten.

Rechtsgebied
Het kanton Winschoten omvat de volgende gemeenten: Winschoten, Termunten, Scheemda, Nieuwolda, Midwolda, Finsterwolde, Beerta, Nieuweschans, Wedde, Bellingwolde, Oude Pekela, Nieuwe Pekela, Stadskanaal en Vlagtwedde. De gemeente Termunten wordt in 1990 bij Delfzijl gevoegd en wordt daardoor deel van het kanton Groningen.

Het gebouw
Het gerecht deelt oorspronkelijk het gebouw met de rechtbank aan de Blijhamsterstraat 28. Dat gebouw wordt in de loop der jaren te klein, waarop het kantongerecht in 1928 een eigen gebouw krijgt in dezelfde straat op nummer 19. Het kantongerecht vertrekt in 1981 naar de Nassaustraat 17. Beide gebouwen aan de Blijhamsterstraat zijn aangewezen als rijksmonument.

 

Achtergronden Winschoten
Van 1928 tot 1981 is het kantongerecht Winschoten gevestigd in een eigen gebouw gelegen tegenover de rechtbank. Het is een rijkskantorengebouw: een monumentaal hoekpand uit 1900 aan de Blijhamsterstraat 19. In 1981 verhuist het kantongerecht naar een nieuw gebouw in de Nassaustraat 1, aan de rand van Winschoten, waar het gevestigd blijft tot de opheffing in 2002. Vanwege de ruimte waar het kantongerecht aan de Nassaustraat nu over beschikt, worden er vanaf die tijd ook zittingen van de politierechter van het arrondissement Groningen gehouden. Er zijn genoeg zaken geweest om het houden van deze zittingen in Winschoten de moeite waard te maken. Ook is het handig geweest, omdat de rechtbank in Groningen voor Oost-Groningers ongunstig gelegen is. En het behoort bij de traditie: vroeger heeft Winschoten immers zelf een rechtbank gehad. Het kantongerecht Winschoten, na 2002 geïntegreerd in de rechtbank Noord-Nederland, wordt wel gezien als de “buurtwinkel van het recht”. Met deze term wordt de laagdrempeligheid van de rechtbank aangegeven. De vaak eenvoudige zaken worden behandeld door een rechter die de streek goed kent en op de hoogte is van de zaken die in dit gebied spelen.